รายงานข่าวจากสถาบันศิลปวัฒนธรรมและอารยธรรมลุ่มน้ำโขง มหาวิทยาลัยแม่ฟ้าหลวง (มฟล.) ว่าจากเหตุน้ำท่วมที่วัดป่ารวก ตำบลนางแล อำเภอเมือง จังหวัดเชียงราย เมื่อวันที่ 1 ตุลาคม 2567 ส่งผลให้เอกสารโบราณประเภทพับสาและใบลานจำนวนมากได้รับความเสียหายอย่างหนัก สถาบันศิลปวัฒนธรรมและอารยธรรมลุ่มน้ำโขง ได้เข้ามาช่วยดูแลและฟื้นฟูเอกสารเหล่านี้ตามคำขอของเจ้าอาวาสวัด
.
พับสา หรือปั๊บสา เป็นเอกสารโบราณที่มีความสำคัญรองจากใบลานในวัฒนธรรมล้านนา ทำจากกระดาษสา นำมาพับซ้อนกันเป็นเล่ม มักใช้บันทึกเรื่องราวทางโลก เช่น คำโคลง คาถา ตำรายา และตำราโหราศาสตร์ ด้วยอักษรธรรมล้านนาหรือตัวเมือง พับสาแบ่งออกเป็น 3 ชนิด ได้แก่ พับสาลั่น พับสาก้อม และพับหัว แต่ละชนิดมีลักษณะการพับและการใช้งานที่แตกต่างกัน
.
พับสาเป็นมรดกทางวัฒนธรรมที่สำคัญของล้านนา เป็นแหล่งความรู้ที่บันทึกภูมิปัญญาท้องถิ่น ความเชื่อ และวิถีชีวิตของชาวบ้านในอดีต การสูญเสียเอกสารเหล่านี้จึงเท่ากับสูญเสียประวัติศาสตร์และองค์ความรู้อันล้ำค่า
.
ทีมงานจากสถาบันศิลปวัฒนธรรมและอารยธรรมลุ่มน้ำโขง มฟล. ได้เริ่มดำเนินการกู้ชีพเอกสารโบราณตั้งแต่วันที่ 7 ตุลาคม โดยใช้วิธีการต่างๆ ตามคำแนะนำของผู้เชี่ยวชาญ เช่น การผึ่งแห้งในที่ร่มที่มีลมพัดผ่าน การใช้ตู้อบลมร้อนสำหรับเอกสารที่มีความหนา และการทำความสะอาดอย่างระมัดระวัง ผลการดำเนินงานพบว่าสามารถกู้ชีพเอกสารได้ประมาณ 90% โดยเฉพาะเอกสารประเภทพับสาที่ได้รับความเสียหายน้อยที่สุด
.
อย่างไรก็ตาม ยังมีความท้าทายในการจัดการกับกลิ่นเหม็นอับและเชื้อราที่เกิดขึ้น ทางทีมงานได้วางแผนที่จะนำเอกสารไปอบและเก็บในถุงซิปล็อคพร้อมสารดูดความชื้นเพื่อกำจัดความชื้นและเชื้อราที่ตกค้าง ก่อนจะเข้าสู่กระบวนการบูรณะซ่อมแซมและจัดทำสำเนาดิจิทัลต่อไป
.
เหตุการณ์ครั้งนี้เป็นบทเรียนสำคัญที่แสดงให้เห็นถึงความจำเป็นในการจัดทำสำเนาดิจิทัลของเอกสารโบราณอย่างเร่งด่วน เพื่อป้องกันการสูญหายของข้อมูลอันทรงคุณค่าจากภัยพิบัติที่ไม่คาดคิด ทางสถาบันฯพร้อมให้คำแนะนำและความช่วยเหลือแก่วัดหรือหน่วยงานอื่นๆ ที่ต้องการจัดทำสำเนาดิจิทัลของเอกสารโบราณในความดูแล
.
ทั้งนี้การกู้ชีพเอกสารโบราณครั้งนี้เกิดขึ้นได้ด้วยความร่วมมือจากหลายฝ่าย ทั้งพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติเชียงใหม่และเชียงแสน นักวิชาการ นักอนุรักษ์ บุคลากรทั้งภายในและภายนอก รวมถึงกัลยาณมิตรที่ให้คำแนะนำและกำลังใจตลอดการดำเนินงาน การอนุรักษ์และฟื้นฟูพับสาและใบลานเหล่านี้ไม่เพียงแต่เป็นการรักษามรดกทางวัฒนธรรมเท่านั้น แต่ยังเป็นการสืบสานภูมิปัญญาและองค์ความรู้ของบรรพบุรุษล้านนาให้คงอยู่สืบไป
.
ข้อมูลพับสาบางส่วนจาก
ศูนย์ข้อมูลกลางทางวัฒนธรรม
.
ติดตามความก้าวหน้าการกู้ชีพ พับสาหรือปั๊บสา
